System kaucyjny na Słowacji działa od 2022 r., z jednej strony osiągając świetne wyniki zbiórki, z drugiej będąc wyzwaniem dla operatora, z uwagi na skomplikowaną strukturę osadniczą kraju. W sierpniu mieliśmy okazję sprawdzić jak kaucja działa w praktyce i porozmawiać z mieszkańcami Słowacji o tym jak widzą to ze swojej perspektywy.

To co zwraca uwagę to dane przekazywane przez przedstawiciela operatora systemu, które pokazują jednoznaczny sukces. Co się na niego składa? Poziomy zbiórki sięgajace 90% już w drugim roku działania systemu, rewelacyjne poziomy zawartości rPET (PET z recyklingu) w nowych opakowaniach. Tutaj ewenementem na europejską skalę jest fakt, iż jest on. również w opakowaniach kolorowych z PET. Na plus działa także stale rosnąca liczba małych sklepów dołączających do systemu dobrowolnie, i których liczba po roku przekroczyła już liczbę punktów handlowych, znajdujących się w systemie obowiązkowo.

Logo systemu kaucyjnego i butelka rPET

Z drugiej jednak strony warto poświecić uwagę trudnościom, z jakimi musiał zmierzyć się operator systemu, czyli  skomplikowanej strukturze osadniczej, oddaleniu ośrodków wiejskich od miast i miasteczek, często dodatkowo wzmocnione górzystym terenem. To duże odległości i mimo sprawnie działającej komunikacji publicznej, istniejące wykluczenie transportowe, tworzy ze Słowacji bardzo interesujący przypadek. 

Aby na miejscu zweryfikować funkcjonowanie systemu w najtrudniejszym terenie, należy udać się w północno wschodnie regiony kraju, gdzie góry, niska gęstość zaludnienia oraz stosunkowo duże odległości dzielące wsie od miasteczek, w których działały większe sklepy, obowiązkowo włączone do systemu, stanowiły istotne wyzwanie dla jakości funkcjonowania kaucji. W tych większych ośrodkach, zaskakującym, szczególnie w świetle doświadczeń krajów bałtyckich, jest fakt, że prawie wszystkie sklepy wielkopowierzchniowe zainstalowały automaty do zbiórki wewnątrz, co wiąże się z koniecznością ich przebudowy. Jednocześnie zbiórka automatyczna w tych sklepach przebiega bardzo sprawnie, i to mimo faktu, że większość badanych konsumentów opakowania oddaje rzadko, 1 maksymalnie 2 razy w miesiącu, za to zbierając ich większe ilości.

Automat w małym sklepie

Jednocześnie, szczególnie w większych miastach widać działania ekonomii nieformalnej, i zaangażowanie osób uboższych w zbieranie i zwrot opakowań, co czasem przekłada się na przynoszenie ich dużych ilości. Z rozmów przeprowadzonych z konsumentami wynika też, że kaucja w wysokości 15 centów jest zdecydowanie wystarczającą zachętą do zwrotu opakowań. Potwierdzają to także bardzo dobre poziomy zbiórki deklarowane przez operatora systemu. Sama infrastruktura, niezależnie od producenta automatu działała sprawnie i utrzymywana jest we wzorowym porządku, co może świadczyć o prawidłowej wysokości opłaty manipulacyjnej, która zachęca jednostki handlowe do bieżącej obsługi urządzeń.

Średniej wielkości sklepy, w większości wyposażone są w mniejsze, wewnętrzne automaty, w zależności od wolumenów przyjmowanych opakowań, w wersji kompaktującej lub nie. Tego typu jednostki handlowe występują w większych wsiach, zapewniając ich mieszkańcom łatwy dostęp do systemu i ułatwiając zwrot opakowań. Często ich funkcjonowanie przekłada się na brak sklepów w systemie, w okolicznych, mniejszych wsiach. Co ważne, kadra zarządzająca tej kategorii sklepów nie widzi problemów związanych z funkcjonowaniem w systemie, chwaląc częste i terminowe odbiory opakowań przez operatora.

Magazyn małego sklepu

Ze względu na specyfikę ukształtowania badanego terenu, specjalny nacisk położony został na funkcjonowanie w systemie kaucyjnym małych, wiejskich sklepików. Dziś oferują one zbiórkę ręczną oparta o skanery przy kasie lub zautomatyzowaną (bez możliwości kompaktowania opakowań). Takie rozwiązania są dostępne w najmniejszych wsiach, gwarantując konsumentom swobodny dostęp do punktów zwrotu opakowań. Najmniejszym jednostkom handlowym operator oferuje możliwość odbioru opakowań na żądanie, przez co ich uczestnictwo w systemie nie generuje dla nich, mimo niewielkich powierzchni magazynowych, najmniejszych trudności.

Zbiórka manualna (skaner)

Jak wygląda funkcjonowanie systemu kaucyjnego w dużych miastach? Mieszkańcy Popradu (51 tyś. osób) podkreślają, że opakowania po napojach objętych kaucją bardzo szybko znikają z przestrzeni publicznej. Mieszkańcy z otwartością i pozytywnym nastawieniem przyjęli fakt wprowadzenia kaucji na opakowania i bardzo szybko przystosowali się do nowej rzeczywistości oddawania opakowań w zamian za kaucję. Większość osób traktuje to jako działanie rutynowe, przy okazji dokonywania zakupów w większych sklepach. Zwykle odbywa się to bardzo sprawnie, choć nierzadko zdarzają się kolejki do automatów w godzinach największego ruchu w sklepach. Mimo to wszystkie osoby z którymi rozmawialiśmy doceniają korzyści środowiskowe, jakie płyną z wprowadzenia systemu kaucyjnego. Co więcej, żadna z pytanych osób nie chciałaby wrócić do sytuacji sprzed wprowadzenia systemu kaucyjnego. 

Punkt odbioru opakowań w sklepie

W oparciu o te same punkty zbiórki automatycznej i ręcznej na Słowacji z powodzeniem działają wyspowe rozwiązania dla butelki wielorazowej (tworzone lokalnie przez producentów), umożliwiające zwrot tych opakowań w tych samych miejscach co opakowania jednorazowe. To duże ułatwienie dla klientów, cieszące się popularnością, zwłaszcza w przypadku zwrotu całych skrzynek z butelkami.

Wielokrotnie podkreślanym argumentem za wprowadzeniem systemu w większości krajów posiadający kaucję jest jej działanie prośrodowiskowe. Opakowania po napojach w praktyce zniknęły z przestrzeni publicznej i ze środowiska. Mieszkanka okolic zalewu Veľká Domaša  zwraca uwagę na fakt, iż na tamtejszych plażach nie ma żadnych opakowań po napojach, choć innych odpadów nie brakuje. Te same spostrzeżenia potwierdzają pracownicy Narodowego Parku Połonin, którzy nie dość, że odnotowali mniejsze zaśmiecanie opakowaniami po napojach samego terenu Parku, to także podkreślali, że miasteczko Stakcin, w którym mieści się siedziba zarządu Parku, jest po wprowadzeniu sytemu dużo czystsze.

Zalew Veľká Domaša

Podsumowując, można stwierdzić, że słowacki system kaucyjny to przykład spektakularnego sukcesu, gdzie dobra, przyjazna konsumentom organizacja samego systemu, przekłada się na bardzo dobre poziomy zbiorki i wysokie wykorzystanie recyklatu w nowych opakowaniach, zbliżając słowacką branżę napojową do gospodarki o obiegu zamkniętym.